درباره فونت‌ها در رایانه، با نگاهی به قلم‌های دیجیتال فارسی | در رایانه، چگونه به فارسی بنویسیم؟

به گزارش شهرآرانیوز؛ فونت (Font)، در ساده‌ترین تعریف، مجموعه‌ای کامل از کاراکتر‌ها (حروف، اعداد، علائم نگارشی و نمادها) است که دارای طراحی، سَبک و اندازه خاصی هستند. فونت، درواقع، قالبی بصری است که متن را برای نمایش در چاپ، صفحه نمایش کامپیوتر، گوشی همراه و سایر دستگاه‌های دیجیتال شکل می‌دهد. هر فونت دارای یک شخصیت بصری منحصر‌به‌فرد است که می‌تواند حسی از رسمیت، صمیمیت، جدیت یا خلاقیت را منتقل کند.

همه چیز درباره «فونت»

تاریخچه طراحی و تکامل فونت

تاریخچه فونت به دوران چاپ سربی و اختراع ماشین چاپ توسط یوهانس گوتنبرگ در قرن پانزدهم میلادی بازمی گردد. در آن زمان، «فونت» به مجموعه‌ای از حروف سربی فیزیکی با یک اندازه و وزن خاص (مثلا دوازده پوینت توپُر) اطلاق می‌شد. هر اندازه و وزن یک فونت جداگانه محسوب می‌شد. با ظهور فوتوتایپ ستینگ (Phototypesetting) در اواسط قرن بیستم، حروفْ دیگر به صورت فیزیکی وجود نداشتند، بلکه روی فیلم چاپ می‌شدند.

این روشْ انعطاف پذیری بیشتری در تغییر اندازه و وزن حروف فراهم کرد. اما انقلاب واقعی با ورود کامپیوتر‌های شخصی و نرم افزار‌های نشر رومیزی (DTP) در دهه ۱۹۸۰ میلادی آغاز شد. در این دوران، مفهوم «فونت» به فایل‌های نرم افزاری تبدیل شد که می‌توانستند در کامپیوتر نصب و برای نمایش متن استفاده شوند.

این فونت‌های دیجیتال در ابتدا با فرمت‌هایی مانند «بیت مپ» (Bitmap) بودند که کیفیت پایینی داشتند و با تغییر اندازه پیکسل پیکسلی می‌شدند. سپس، دو فرمت مهم و انقلابی ظهور کردند: (TrueType (TTF که توسط اپل و مایکروسافت توسعه یافت و امکان نمایش فونت‌ها را در هر اندازه‌ای بدون افت کیفیت فراهم کرد؛ PostScript Type ۱ که توسط ادوبی معرفی شد و استاندارد صنعت چاپ حرفه‌ای شد.

امروزه، رایج‌ترین فرمت فونت (OpenType (OTF است که ترکیبی است از بهترین ویژگی‌های TrueType و PostScript و قابلیت‌های پیشرفته‌ای مانند کشیدگی، لیگچر‌ها (حروف پیوسته) و اشکال جایگزین را، به خصوص برای زبان‌هایی مانند فارسی که به اتصالات پیچیده نیاز دارند، فراهم می‌کند. فرمت‌های (WOFF (Web Open Font Format نیز برای بهینه سازی فونت‌ها برای استفاده در وب سایت‌ها بسیار محبوب شده‌اند.

مراحل طراحی فونت

طراحی یک فونت فرایندی پیچیده و زمان بر است که نیازمند دقت هنری و دانش فنی است. طراحان فونت با نرم افزار‌های تخصصی مانند Glyphs و FontLab و FontCreator کار می‌کنند. مراحل کلی طراحی فونت شامل این هاست:

۱- طراحی اولیه (اسکچینگ): ترسیم دست نویس یا دیجیتال حروف و کاراکترها.

۲- دیجیتال سازی: تبدیل طرح‌های اولیه به وِکتور (بُرداری) در نرم افزار.

۳- بهینه سازی گلیف ها: اصلاح جزئیات هر کاراکتر (گلیف)، اطمینان از خوانایی و زیبایی.

۴- کرنینگ (Kerning): تنظیم دقیق فاصله بین جفت حروف خاص (مثلا، «فا» یا «می») برای جلوگیری از فضای ناهمگون و بهبود خوانایی.

۵- هینتینگ (Hinting): بهینه سازی فونت برای نمایش بهتر در اندازه‌های کوچک و رزولوشن‌های پایین صفحه نمایش.

۶- پشتیبانی از زبان‌ها و ویژگی ها: اضافه کردن کاراکتر‌های مربوط به زبان‌های مختلف (مانند فارسی، عربی، لاتین) و پیاده سازی ویژگی‌های OpenType.

انتخاب فونت مناسب و متناسب

انتخاب فونت مناسب برای هر پروژه (چه وب سایت، چه کتاب، چه پوستر) بسیار حیاتی است، زیرا بر خوانایی، حس وحال پیام و جذابیت بصری تأثیر مستقیم دارد. در اینجا، به چند روش و نکته برای انتخاب فونت اشاره می‌شود:

۱- هدف و مخاطب پروژه: رسمی و جدی (مثلا، گزارش مالی و پایان نامه)؟ فونت‌های باوقار و خوانا مانند B Nazanin، IR Nazanin یا Times New Roman؛ مدرن و فناوری محور (مثلا، وب سایت و استارتاپ)؟ فونت‌های ساده، بدون سریف (تزیینات)، مانند Iran Sans یا Yekan؛ خلاقانه و فانتزی (مثلا، پوستر رویداد هنری و لوگو)؟ فونت‌های نمایشی و خاص که شخصیت منحصر‌به‌فرد دارند؛ متن طولانی یا عنوان؟ فونت‌های متنی باید خوانایی بالا داشته باشند. فونت‌های عنوانی می‌توانند دارای شخصیت قوی تری باشند.

۲- خوانایی: وضوح لازم برای تشخیص حروف جداگانه هست؟ آیا c با e اشتباه گرفته نمی‌شود؟ خواندن یک متن کامل به سهولت میسر است؟ فونت‌های ساده و بدون تزیینات زیاد، معمولا، خوانایی بالاتری برای متون طولانی دارند.

۳- ترکیب فونت ها: معمولا در یک پروژه از دو یا سه فونت استفاده می‌شود: یکی برای عنوان، یکی برای متن اصلی و شاید یکی برای عناصر خاص. سعی کنید فونت‌هایی را انتخاب کنید که، در عین تفاوت، با هم هماهنگی بصری داشته باشند. معمولا، ترکیب یک فونت سِریف (Serif) با یک فونت بدون سِریف (Sans-Serif) نتیجه خوبی می‌دهد.

۴- پشتیبانی از زبان و فرمت: اطمینان حاصل کنید که فونت انتخابی، حروف فارسی و ویژگی‌های خاص آن (مثل اعراب و کشیدگی) را به درستی پشتیبانی می‌کند. برای وب سایت ها، از فونت‌هایی با فرمت

WOFF/WOFF۲ استفاده کنید که بهینه سازی شده‌اند. ۵- مجوز استفاده: برخی فونت‌ها رایگان هستند، اما بسیاری از فونت‌های باکیفیت تجاری هستند و برای استفاده (به خصوص در پروژه‌های تجاری) نیاز به خرید لایسنس دارند. همیشه، قبل از استفاده، شرایط مجوز فونت را بررسی کنید.

دار و ندار قلم‌های فارسی

شاید خط نوجوان‌های امروز را دیده باشید و در آن دسته قرار بگیرید که می‌گویند خط این نسل بد است، بدتر از خط نسل‌های گذشته. خب، با توجه به اینکه هر امری، هر پدیده‌ای، هر رویدادی عللی و دلایلی و اسبابی دارد، اگر واقعا چنین باشد، یعنی بدخطی این نسل واقعیت داشته باشد، علل و دلایل و اسباب آن چیستند؟ این بدخطی چرا و چگونه حادث شده است؟ پاسخ برخی از این پرسش‌ها را شاید در نظر به ظهور رایانه‌ها بشود یافت، و البته در حروف نگاری و حروف چینی رایانه‌ای که امروز تقریبا همه گیر و گاه ناگزیر است، چنان که من الآن، ناچار، به آن مشغولم.

راستی، این همه گیری و گریزناپذیری، به ویژه در ایران ما، به چه ترتیب پیش آمد؟ از کی توانستیم در رایانه به فارسی بنویسیم؟ چگونه؟ قلم‌ها یا همان فونت‌های ویژه حروف نگاری و حروف چینی فارسی چه موقع و چطور پدید آمدند و گسترش پیدا کردند؟ قلم‌های امروزی همان قلم‌های نخستین‌اند یا تحول یافته‌اند و به روز شده‌اند؟ تغییروتحول احتمالی چیست و چرا رخ داده است؟

 آیا همچنان جریان دارد؟ کار به کجا رسیده است؟ هدف چیست؟ فارغ از این ها، منِ مصرف کننده چگونه می‌توانم قلم خود مناسب خود را بیابم؟ در این کار، چه نکاتی را باید در نظر بگیرم؟ آنچه پس از این می‌آید شامل پاسخ‌هایی مختصرومفید به این پرسش هاست.

امروز، خوشبختانه، صد‌ها قلم برای فارسی نگاری در دست است که دست جویندگان را می‌گیرد. با یک جست وجوی ساده در وب، قلم‌های بسیار خوبی می‌شود یافت که در نگارش و آرایش متن‌های فارسی -هرچه باشند- کارآمدند. نمونه‌ای از این‌ها ساخته‌های زنده یاد صابر راستی کردارند که طراحی استادانه‌ای دارند و رایگان هم هستند؛ «وزیرمتن» و «ساحل» و «پرستو» و «گندم» ازآن جمله‌اند.

در وبگاه‌های «نرم افزاری مریم» و «فونت ایران» نیز -اگرچه به بها- قلم‌های خوبْ بسیار می‌شود یافت. اما اینجا ما فقط به قلم‌هایی می‌پردازیم که در کنار هم یک خانواده را تشکیل می‌دهند. این خانواده‌ها پیشوندی یکسان دارند که موجب می‌شود در فهرست‌ها کنار یکدیگر قرار بگیرند.

در ادامه حتما بخوانید چرا کیفیت جلدها و متون کتاب‌ها کم شده است؟

خانواده B

قلم‌هایی که با پیشوند B عرضه شده‌اند، امثال B Badr و B Lotus و B Zar، مشهورترین و شاید متداول‌ترین قلم‌های فارسی هستند. این قلم‌ها را شرکت «بُرنارایانه» سال ۱۳۷۶ عرضه کرد. اگرچه پیش از آن نیز قلم‌هایی برای حروف نگاری و حروف چینی رایانه‌ای فارسی عرضه شده بود، انتشار قلم‌های B نوعی انقلاب به نظر می‌آید که عملا راهی تازه در طراحی و گسترش قلم‌ها گشود.

می‌شود گفت هر کسی که در Word تایپ کرده باشد -کمابیش- با این قلم‌ها آشناست و اشکالات آن‌ها را می‌داند. همین اشکالات، ازجمله نداشتن گلیف تای گرد و حروف لاتین متناسب، متخصصان را به فکر بهسازی اعضای خانواده B انداخت.

خانواده IR

شورای عالی اطلاع رسانی -که در سال ۱۳۷۷ تشکیل شده بود- در اواخر سال ۱۳۹۲، ۳۹ قلم عرضه کرد که اغلب نسخه بهبودیافته قلم‌های خانواده B بودند. این قلم‌ها -که با پیشوند IR شناخته می‌شوند- کم اشکال ترند و -مثلا- از گلیف تای گرد و حروف لاتین متناسب برخوردارند و، همچنین، جمع وجورند و -در قیاس با همتایان خود در خانواده B- جای کمتری می‌گیرند، اما همچنان اشکالاتی دارند که گاه دردسرساز می‌شوند: گاه، اعداد فارسی را به صورت عربی نشان می‌دهند؛ در حالت ایرانیک (= خوابیده)، گاه، نادرست جلوه می‌کنند؛ در مواضع اتصال حروف، گاه، اتصال را درست نمایش نمی‌دهند. جز این، قلم‌های IR نسخه مناسب وب ندارند.

خانواده Bahij

پس از ایرانی ها، عمده کسانی که با قلم‌های فارسی سروکار دارند گویشوران فارسی دری در افغانستان‌اند؛ بنابراین، در بین ایشان نیز گروهی به فکر طراحی یا بازطراحی قلم‌های مناسب فارسی نگاری بوده‌اند. عبدالحمید بَهیج عثمانی، استاد دانشگاه کابل، اگرچه خودْ اصلی پشتون دارد، یکی از همین دسته است.

آکادمی منسوب به او، حدود یک دهه پیش، قلم‌هایی عرضه کرد که پیشوند Bahij دارند. این قلم‌ها نیز -که باز بیشتر مقتبس از قلم‌های خانواده B هستند- در فارسی نگاری بسیار کارآمدند. برخورداری آن‌ها از گلیف‌های بسیار متنوع شاید بهترین ویژگی شان باشد. بااین همه، قلم‌های این خانواده هم بی نقص نیستند و به اشکالات انعکاس صورت عربی برخی ارقام دچارند.

خانواده w_

آخرین خانواده‌ای که اینجا به آن می‌پردازیم خانواده‌ای است که «نرم افزاری مریم» معرفی کرده و به «قلم برتر» مشهور است. عمده قلم‌های این مجموعه هم نسخه بهبودیافته قلم‌های شرکت «برنارایانه» هستند و همان‌ها را فرایاد می‌آورند. مجموعه «قلم برتر» بسیار کم نقص است، چندان که می‌شود گفت فعلا -درمجموع- بهترین قلم‌های فارسی را دربردارد.

همین امر اغلبِ دست اندرکاران صنعت نشر را به استفاده از آن برانگیخته است. درمقابل، عموم کاربران «قلم برتر» را نمی‌شناسند یا به کار نمی‌گیرند، شاید ازآن رو که -برخلاف همتایان خود- رایگان نیست. بااین همه، شاید بهتر باشد هر کسی که می‌خواهد فارسی را در رایانه درست و دقیق بنگارد این هزینه را -که زیاد هم نیست- بپردازد.